تاریخچه کشف و کاربرد آب ژاول در جهان
آب ژاول که در شیمی با نام سدیم هیپوکلریت (Sodium Hypochlorite) شناخته میشود، یکی از مهمترین مواد ضدعفونی و سفیدکننده در تاریخ بشر است. از کشف اولیهاش در قرن هجدهم تا کاربردهای گسترده امروزی در بیمارستانها، تصفیهخانهها و منازل، سیر تحول این ماده گویای پیوند میان علم شیمی، صنعت و بهداشت عمومی است. این مقاله بهصورت جامع، تاریخچه کشف آب ژاول، مسیر توسعه صنعتی آن، و نقش آن در زندگی مدرن را مرور میکند.
کشف اولیه آب ژاول در فرانسه
کشف آب ژاول به سال ۱۷۸۹ میلادی و به شیمیدان فرانسوی کلود لوئی برتوله (Claude-Louis Berthollet) برمیگردد. برتوله در روستای ژاول (Javel) واقع در حومه پاریس کارخانهای برای تولید سفیدکنندههای پارچه تأسیس کرده بود. او در جریان آزمایش با ترکیب کلر و محلول سود سوزآور (NaOH) متوجه شد حاصل این واکنش مایعی است که قابلیت سفیدکنندگی و ضدعفونیکنندگی بالایی دارد.
همانجا بود که این محصول جدید به احترام محل کشفش، «Eau de Javel» یا در فارسی، آب ژاول نام گرفت.
ساختار شیمیایی و درک اولیه
برتوله در آن زمان ساختار مولکولی را نمیدانست، اما بعدها مشخص شد که ماده بهدست آمده همان سدیم هیپوکلریت (NaOCl) است.
این کشف آغازگر ورود علم شیمی به حوزه بهداشت عمومی شد.
نامگذاری و منشأ واژه آب ژاول
واژهی ژاول در واقع نام مکان است (Javel suburb of Paris). در زبان فرانسه، “Eau de Javel” به معنی «آبِ تولیدشده در ژاول» است.
در ایران و بیشتر کشورهای خاورمیانه، این عبارت مستقیماً ترجمه شد و شکل «آب ژاول» در زبان فارسی تثبیت گردید.
در زبان انگلیسی، این ماده با نام Sodium Hypochlorite شناخته میشود و رایجترین شکل تجاری آن liquid bleach یا «وایتکس» است.
تحولات شیمیایی و صنعتی در قرن نوزدهم
-
توسعه در انگلستان و آلمان
در دهه ۱۸۰۰، صنایع نساجی اروپا به سرعت از آب ژاول برای سفید کردن الیاف پنبه استفاده کردند.
همزمان با انقلاب صنعتی، تقاضا برای پارچههای سفید و تمیز افزایش یافت و آب ژاول به یکی از مواد حیاتی تولید منسوجات تبدیل شد.
در آلمان و انگلستان، دانشمندان مانند Humphry Davy و Justus von Liebig واکنشهای کلردار را بهبود دادند و روشهای مقرونبهصرفهتری برای تولید NaOCl معرفی کردند.
مطالعه کنید: کاربرد آب ژاول در صنعت و خانه
کاربرد در تصفیه و ضدعفونی آب
اواخر قرن نوزدهم، مهندسان بهداشت عمومی متوجه شدند که سدیم هیپوکلریت میتواند آب آشامیدنی را از میکروبها پاک کند.
اولین کاربرد ثبتشده آن در تصفیه آب در سال ۱۸۹۳ در هلند و سپس در آمریکا (شهر نیوجرسی) رخ داد.
از آن پس، آب ژاول بخشی جداییناپذیر از سیستم کلرزنی آب در سراسر جهان شد.
گسترش جهانی کاربرد آب ژاول
در قرن بیستم، تولید صنعتی آب ژاول در مقیاس وسیع انجام گرفت.
کارخانجات شیمیایی در اروپا، آمریکا، ژاپن و سپس خاورمیانه، این ترکیب را برای مصارف زیر بهکار گرفتند:
پزشکی و بیمارستانی: برای ضدعفونی ابزار و سطوح
صنایع خوراکی: برای پاکسازی سطوح و ماشینآلات
خانگی: بهعنوان سفیدکننده و بوزدا
تصفیه آب و فاضلاب: مهمترین کاربرد حیاتی در سلامت عمومی
با جنگ جهانی اول و شیوع بیماریهای همهگیر (خصوصاً وبا و تیفوس)، تقاضا برای آب ژاول جهش چشمگیری یافت.
نقش آب ژاول در جنگها و بهداشت عمومی
در طول جنگ جهانی اول (۱۹۱۴–۱۹۱۸)، ارتش فرانسه و بریتانیا از محلول هیپوکلریت برای ضدعفونی زخمها و وسایل جراحی استفاده کردند.
Henry Dakin شیمیدان فرانسویالاصل، محلولی بر پایهی هیپوکلریت را معرفی کرد که به «Dakin’s Solution» معروف شد، ترکیبی که هنوز هم در پزشکی کاربرد دارد.
در سالهای ۱۹۲۰ تا ۱۹۴۰، آب ژاول به یکی از پرمصرفترین مواد خانگی در اروپا تبدیل شد.
در آمریکا، شرکتهای بزرگ مانند Clorox در سال ۱۹۱۳ شروع به تولید تجاری این ماده کردند.
استفادههای مدرن و اهمیت اقتصادی
در قرن بیستویکم، آب ژاول دیگر فقط یک سفیدکننده خانگی نیست.
در بیش از ۹۰٪ تصفیهخانههای جهان از سدیم هیپوکلریت برای گندزدایی استفاده میشود.
جایگاه آن در صنایع نساجی، دارویی، پتروشیمی، غذایی و خدمات شهری همچنان حفظ شده است.
در سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲، مصرف جهانی آب ژاول تا بیش از دو برابر افزایش یافت.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز کنترل بیماریها (CDC) آن را بهعنوان ضدعفونیکننده مؤثر ویروس کرونا روی سطوح معرفی کردند.
بازار جهانی سدیم هیپوکلریت طبق آمار Statista 2024 بیش از ۱.۳ میلیارد دلار ارزش دارد و پیشبینی میشود تا سال ۲۰۳۰ به ۲ میلیارد دلار برسد.
چرا آب ژاول هنوز بیرقیب است؟
رغم پیشرفتهای زیاد در تولید مواد ضدعفونی جدید، آب ژاول هنوز به سه دلیل اصلی بیرقیب است:
- قیمت پایین و در دسترس بودن بالا
- قدرت از بین بردن انواع ویروس، باکتری و قارچها
- قابلیت تجزیهپذیری و عدم باقیماندن سمیت زیستمحیطی
- از اینرو هنوز در خطوط تولید صنعتی، بیمارستانها، استخرها و منازل نقش کلیدی دارد.
جمعبندی و چشمانداز آینده
تاریخچه کشف آب ژاول، از کشف سادهی برتوله تا شبکهی عظیم صنایع شیمیایی امروزی، نشاندهندهی تکامل علم در خدمت سلامت بشر است.
این ماده بیش از دو قرن است که در کنار ماست و احتمالا در دهههای آینده نیز جایگاه خود را در ضدعفونی پایدار، تصفیه هوشمند آب و تولیدات سبز شیمیایی حفظ خواهد کرد.