چرا تنظیم دوز سولفات آهن در کشاورزی حیاتی است؟
آهن یکی از ریزمغذی‌های کلیدی در رشد و سبزینگی درختان است. با وجود حضور فراوان آهن در خاک، بیشتر آن به شکل Fe³⁺ (اکسید آهن) و غیرقابل جذب برای گیاه است؛ به‌ویژه در خاک‌های آهکی و قلیایی.
در این شرایط، تنها راه مؤثر برای جبران کمبود این عنصر، استفاده‌ی کنترل‌شده از کود سولفات آهن (FeSO₄·7H₂O) است.
اما نکته‌ای که بسیاری از کشاورزان از آن غافل می‌مانند، تفاوت چشمگیر دوز سولفات آهن در انواع درختان و بافت خاک‌ها است.
مصرف بیش از اندازه ممکن است باعث سوزش ریشه و اسیدی شدن بیش از حد خاک شود، در حالی‌که مصرف کم، تأثیری قابل مشاهده نخواهد داشت.
ساختار شیمیایی و عملکرد سولفات آهن در خاک
سولفات آهن شامل آهن دوظرفیتی (Fe²⁺) است که مستقیم برای گیاه قابل جذب است.
این ترکیب هنگام تماس با رطوبت خاک، یون Fe²⁺ و SO₄²⁻ آزاد می‌کند. یون سولفات خاک را به‌طور موضعی اسیدی‌تر کرده و حلالیت آهن را بالا می‌برد.
در خاک‌های آهکی که pH بالاتر از ۷٫۵ دارند، Fe²⁺ سریعاً اکسید می‌شود. بنابراین استفاده موضعی (چالکود یا ترکیب با مواد اسیدی) ضروری است تا بازده افزایش یابد.
اصول تعیین دوز استاندارد مصرف سولفات آهن
مقدار استاندارد مصرف سولفات آهن به سه عامل اصلی بستگی دارد:
غلظت و نیاز به آهن در گیاهان مختلف متفاوت است.
هرچه خاک آهکی‌تر و قلیایی‌تر باشد، نیاز به آهن افزایش می‌یابد.
محلول‌پاشی، چالکود یا تزریق در آبیاری قطره‌ای.
مصرف باید بر اساس شرایط واقعی مزرعه تنظیم شود، اما در حالت عمومی، می‌توان از فرمول تجربی زیر استفاده کرد:
🔹 فرمول تقریبی:
برای هر یک واحد افزایش pH بالاتر از ۷، مقدار مصرف سولفات آهن باید ۲۰٪ افزایش یابد.
دوز مصرف سولفات آهن در درختان و تاکستان‌ها
🟩 ۱. درختان میوه (مرکبات، سیب، به، گلابی)
به ازای هر درخت بالغ: ۳۰۰ تا ۴۰۰ گرم سولفات آهن ۲۴٪
برای درختان جوان‌تر (۲ تا ۴ سال
چاله‌ای به عمق ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر در سایه‌تاج درخت حفر شود.
سولفات آهن با ۲ تا ۳ کیلوگرم کود آلی پوسیده و مقدار کمی گوگرد پودر مخلوط گردد.
چاله پس از آبیاری بسته شود.
زمان مصرف: از دی تا اواخر اسفند (دوره خواب درخت)ه): ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم
نکته تخصصی: ترکیب سولفات آهن با گوگرد یا اسید سیتریک اثر جذب را دوبرابر می‌کند.
🟩 ۲. تاکستان‌ها (انگور، کشمش، مو)
در خاک‌های نیمه‌آهکی با pH بین ۷ تا ۷٫۵:
۲۰۰ تا ۲۵۰ گرم سولفات آهن برای هر بوته بالغ کافی است.
در خاک‌های آهکی یا شور (pH ۷٫۵ به بالا):
تا ۳۵۰ گرم در هر بوته قابل توصیه است.
چالکود نیم‌دایره‌ای در پایین دامنه بوته‌ها انجام شود (در جهت شیب زمین).
یا هر ۵۰ متر لوله قطره‌ای، محل تزریق جداگانه برای اختلاط سولفات آهن به‌وسیله اسید فسفریک تنظیم گردد.
زمان بهینه: اواسط زمستان یا اوایل بهار پیش از جوانه‌زنی
🟩 ۳. درختان پسته، زیتون و انگور سنگین‌بار
این درختان در خاک‌های آهکی به شدت نسبت به کمبود آهن حساس‌اند.
دوز پیشنهادی در هر درخت بالغ:
زیتون: ۳۵۰ تا ۴۵۰ گرم
پسته: ۴۰۰ تا ۵۰۰ گرم
انگور بارده سنگین: حدود ۳۰۰ گرم
در باغ‌های بزرگ، توصیه می‌شود کود در محلول یا چالکود نواری تزریق شود تا تمایز در جذب رخ ندهد.
🟩 ۴. درختان زینتی و نهالستان‌ها
دوز مصرف کمتر است اما نیاز به دفعات بالاتری در سال دارد:
۵۰ تا ۷۵ گرم سولفات آهن برای هر بوته دوبار در سال (بهار و پاییز)
اگر علائم زردی برگ‌ها باقی بماند، می‌توان از محلول‌پاشی ۰٫۵٪ استفاده کرد.
محلول‌پاشی سولفات آهن (برای رفع سریع کلروز)
محلول‌پاشی یکی از بهترین روش‌ها برای درمان لحظه‌ای زردی برگ‌هاست.
۱۰ تا ۲۰ گرم سولفات آهن در ۱۰ لیتر آب
در صورت نیاز ۱ تا ۲ سی‌سی مایع پخش‌کننده (چسب کشاورزی) اضافه شود.
دفعات محلول‌پاشی:
اولین بار در ابتدای فصل رشد (اردیبهشت)
دومین بار در اوج فعالیت فتوسنتزی (تیرماه)
⚠️ نکات:
در زمان نور شدید خورشید محلول‌پاشی نکن.
محلول تازه آماده شود و بیش از ۲۴ ساعت نگهداری نشود.
از محلول‌پاشی هم‌زمان با عناصر قلیایی مانند کلسیم اجتناب کن.
مصرف سولفات آهن در خاک‌های آهکی
در خاک‌هایی با pH بالا و مقدار بالای کربنات کلسیم، جذب آهن کاهش شدیدی دارد.
راهکارهای فنی برای افزایش جذب:
افزودن مواد آلی: کمپوست و کود دامی محیط احیایی در ریشه ایجاد می‌کنند.
استفاده از اسید سیتریک یا اسید فسفریک ضعیف: pH را در ناحیه ریشه پایین می‌آورد.
تزریق محلول سولفات آهن از طریق آبیاری قطره‌ای:
۲ تا ۴ کیلوگرم در هر هکتار
محلول در ۱۰۰۰ لیتر آب رقیق
پوشاندن سطح چالکود با خاک مرطوب: جلوگیری از اکسید شدن Fe²⁺
تأثیر pH خاک بر کارایی سولفات آهن
ترکیب سولفات آهن با سایر کودها
علائم ظاهری کمبود آهن و واکنش به کوددهی
🔸 پیش از مصرف
برگ‌های بالایی زرد، اما رگبرگ‌ها سبز
کاهش رشد شاخه‌های جدید
ریزش زودهنگام برگ‌ها و میوه‌های نارس
🔹 دو هفته پس از محلول‌پاشی
برگ‌ها سبزتر و ضخیم‌تر می‌شوند
رشد شاخه‌های جانبی افزایش می‌یابد
نسبت قند به اسید میوه بهبود چشمگیر پیدا می‌کند.
💵 جنبه اقتصادی تنظیم دوز
کاهش یا افزایش نادرست دوز سولفات آهن می‌تواند تفاوت زیادی در عملکرد اقتصادی باغ ایجاد کند.
در تحقیقات دانشگاه شیراز (۱۴۰۲):
مصرف بیش از حد (بیش از ۵۰۰ گرم درخت) منجر به افزایش شوری موضعی خاک تا ۰٫۸ dS/m شد و رشد ریشه کاهش یافت.
در حالی که مصرف علمی (۳۵۰ گرم) باعث افزایش تولید تا ۲۵٪ در مرکبات شد.
با توجه به قیمت هر کیلو سولفات آهن ۲۴٪ حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار تومان، این کود یکی از اقتصادی‌ترین ریزمغذی‌ها برای باغات ایران
نکات علمی برای مهندسان کشاورزی
یون Fe²⁺ تنها در محیط احیایی و pH پایین (۵٫۵ تا ۶٫۵) پایدار است.
کلروز آهن اغلب در خاک‌هایی با بالا بودن بی‌کربنات سدیم (NaHCO₃) دیده می‌شود.
استفاده از کود در شکل کریستال تازه (سبز روشن) الزامی است؛ نوع قهوه‌ای آن Fe³⁺ و فاقد اثر است.
⚠️ اشتباهات رایج در مصرف سولفات آهن
استفاده از پودر بازمانده و قهوه‌ای رنگ
ریختن مستقیم پودر خشک در پای درخت بدون اختلاط
مصرف هم‌زمان با آهک یا کودهای قلیایی
محلول‌پاشی در ظهر تابستان
بی‌توجهی به pH آب محلول‌پاشی (که باید کمتر از ۷ باشد)
جمع‌بندی نهایی
سولفات آهن ۲۴٪، زمانی بیشترین بازده را دارد که دوز مصرف متناسب با نوع درخت و شرایط خاک تنظیم شود.
در تاکستان‌های ایران، این کود نقش حیاتی در افزایش سبزینگی، رشد جوانه و شیرینی انگور دارد و در باغ‌های مرکبات نیز کلید حفظ رنگ سبز برگ است.
🔗 برای مطالعه‌ی کامل درباره نقش فیزیولوژیکی سولفات آهن در گیاه و تفاوت آن با کلات آهن، مقاله‌ی کاربرد سولفات آهن در کشاورزی چیست؟ را ببین.