چرا سولفات آهن حیاتی‌ترین عنصر ریزمغذی خاک است؟
آهن، عنصری است که گیاه بدون آن توانایی ساخت کلروفیل و انجام چرخه کامل فتوسنتز را ندارد.
با وجود آنکه آهن در خاک‌های ایران و خاورمیانه به‌وفور وجود دارد، اما بخش عمده‌ای از آن به دلیل قلیائیت بالای خاک (pH بیش از ۷.۵)، برای گیاه غیرقابل جذب است.
در چنین شرایطی، سولفات آهن (Iron(II) Sulfate) مانند میانبر جذب آهن عمل می‌کند و کمبود شدید این عنصر را جبران می‌نماید.
🌿 سولفات آهن چیست؟
سولفات آهن یا FeSO₄·7H₂O یک ترکیب کریستالی سبز روشن است که از واکنش فلز آهن با اسید سولفوریک تولید می‌شود.
دو نوع اصلی از آن در کشاورزی استفاده می‌شود:
سولفات آهن هفت‌آبه (FeSO₄·7H₂O): شکل طبیعی‌تر و محلول‌تر، رنگ سبزآبی، جذب بهتر
سولفات آهن خشک یا یکتا (FeSO₄·H₂O): پودری سفید مایل به خاکستری، خلوص بالاتر ولی محلولیت کمتر
در بازار کشاورزی ایران، معمولا نوع ۲۴٪ آهن محلول (هفت‌آبه) رایج است.
🌱 نقش سولفات آهن در فیزیولوژی گیاه
آهن در گیاه مسئول چندین فرآیند حیاتی است:
آهن بخش کلیدی سیتوکروم و فریدوکسین است.
در سنتز ATP و متابولیسم ریشه نقش دارد.
در واکنش‌های نوری فتوسنتز استفاده می‌شود.
رنگ سبز برگ را حفظ کرده و سرعت رشد را بالا می‌برد.
📉 کمبود آهن به‌صورت زردی بین رگبرگ‌ها ظاهر می‌شود که به آن کلروز آهنی می‌گویند، ابتدا در برگ‌های جوان و سپس در تمام گیاه گسترش می‌یابد.
🍃 کاربرد سولفات آهن در کشاورزی
🟩 ۱. اصلاح خاک‌های قلیایی و آهکی
در خاک‌های با pH بالا، یون Fe²⁺ تمایل به تبدیل به Fe³⁺ دارد که غیرقابل جذب است.
سولفات آهن با آزادسازی SO₄²⁻، محیط خاک را موقتاً اسیدی‌تر می‌کند و شرایط را برای جذب آهن و فسفر مهیا می‌سازد.
🔹 در چالکود زمستانی، ترکیب سولفات آهن با گوگرد یا کمپوست آلی، تأثیر بیشتری دارد.
🔹 بهترین زمان: دی تا اسفند، هنگام خواب زمستانی درخت.
🟩 ۲. محلول‌پاشی برگی برای رفع کلروز (زردی)
محلول‌پاشی سریع‌ترین و مؤثرترین روش رفع کمبود آهن است.
فرمول پیشنهادی:
۱۰ تا ۲۰ گرم سولفات آهن در ۱۰ لیتر آب + ۲ سی‌سی مایع چسب محلول‌پاشی
📌 زمان محلول‌پاشی:
اوایل بهار، پس از باز شدن جوانه‌ها
تکرار در میانه تابستان، اگر علائم بازگشت دارند
⚠️ نکته: محلول‌پاشی را همیشه در ساعات خنک (غروب) انجام بده تا برگ‌ها نسوزند.
🟩 ۳. استفاده در آبیاری قطره‌ای (Fertigation)
در سیستم‌های آبیاری مدرن، سولفات آهن به‌صورت محلول در مخزن تزریق (Tank) یا دستگاه Venturi اضافه می‌شود.
دوز توصیه‌شده:
۲ تا ۴ کیلوگرم در هر هکتار
بهتر است با اسید فسفریک یا نیتریک ضعیف همراه شود تا pH آب پایین بیاید و جذب آهن افزایش یابد.
اگر آب آبیاری دارای سختی یا قلیائیت بالاست، ترکیب سولفات آهن اثر دوچندان در خنثی‌سازی دارد.
🟩 ۴. ترکیب با کودهای آلی و دامی
افزودن سولفات آهن به کود دامی باعث ایجاد تأثیر ضدقارچی و ضدبو می‌شود.
همچنین با افزایش آهن در کود آلی، ارزش تغذیه‌ای آن بالا می‌رود و درخت مقاومت بیشتری در برابر آفات ریشه پیدا می‌کند.
💡 ترکیب پیشنهادی:
به ازای هر ۱۰۰ کیلوگرم کود حیوانی پوسیده، ۱ تا ۲ کیلوگرم سولفات آهن اضافه کن.
🌻 دوز مصرف سولفات آهن در گیاهان مختلف (میانگین پیشنهادی)
🍋 درختان مرکبات
۲۵۰ گرم در چالکود زمستانه
تکرار در خرداد برای حفظ رنگ شفاف برگ‌ها
🍇 انگور و زیتون
۲۰۰ گرم در هر چالکود
یا محلول‌پاشی ۱ درصدی در اوایل بهار
🍅 محصولات زراعی (گوجه، خیار، بادمجان)
۳ تا ۴ کیلوگرم در هر هکتار از طریق آبیاری
یا اسپری ۰.۵٪ در مرحله رشد میانی
🌾 گندم و برنج
در خاک‌زنی اول فصل (اردیبهشت): ۲ تا ۳ کیلوگرم در هکتار
در سیستم بارانی: ۱ کیلوگرم در هزار لیتر آب
💧 شرایط بهینه مصرف
pH آب کمتر از ۷ باشد.
در خاک شور یا آهکی، همراه با گوگرد و اسید آلی مصرف شود.
در هوای خنک یا ابری انجام گیرد.
از تماس مستقیم محلول غلیظ با ساقه و گل اجتناب گردد.
⚖️ مقایسه جامع سولفات آهن با کلات آهن
✅ قیمت ارزان‌تر (۱۰٪ قیمت کلات)
🏗 نیاز به pH پایین برای جذب بهتر
🧪 حاوی آهن دو ظرفیتی و گوگرد
📅 ماندگاری کمتر در خاک
💰 بسیار گران‌تر، اما جذب آن در خاک‌های قلیایی عالی است.
🌱 مناسب خاک‌هایی با pH بالای ۸
⏳ پایداری طولانی‌تر
🔸 نتیجه:
در مزارع معمولی و خاک‌های نیمه‌آهکی، سولفات آهن گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه است.
اما در زمین‌های خیلی قلیایی، بهتر است مصرف آن با اسید یا ترکیب چالکود گوگردی همراه شود.
🧴 نگهداری و ایمنی سولفات آهن
سولفات آهن اگر در معرض هوا و رطوبت باشد، سریعاً به رنگ قهوه‌ای تیره در می‌آید (تبدیل Fe²⁺ به Fe³⁺).
برای حفظ کیفیت:
در ظرف دربسته، جای خشک و تاریک نگهداری شود.
از تماس با پوست یا چشم اجتناب گردد.
بر اساس برگه ایمنی MSDS، در تماس طولانی ممکن است پوست را تحریک کند.
👷 در حمل‌ونقل، داخل کیسه پلی‌اتیلن دولایه ۲۵ یا ۵۰ کیلویی نگهداری و از نفوذ رطوبت جلوگیری شود.
اهمیت اقتصادی و بازار سولفات آهن کشاورزی
سولفات آهن ۲۴٪ هفت‌آبه در سال ۲۰۲۴ یکی از پرفروش‌ترین کودهای معدنی بازار ایران بود.
قیمت آن حدود ۱۵٬۰۰۰ تا ۲۵٬۰۰۰ تومان به ازای هر کیلوگرم (بسته به خلوص و تولیدکننده) است، که در مقایسه با کلات آهن (۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان/کیلو) بسیار اقتصادی است.
کشورهای هدف صادراتی: عراق، افغانستان، عمان، ارمنستان
مزیت صادراتی ایران: دسترسی به اسید سولفوریک ارزان و قراضه آهن برای تولید داخلی.
در برخی کشورها، از سولفات آهن حتی برای ضدکپک کردن چوب و تصفیه فاضلاب کشاورزی نیز استفاده می‌شود.
🌻 اشتباهات رایج در استفاده از سولفات آهن
محلول‌پاشی در آفتاب مستقیم → سوختگی برگ‌ها
ترکیب با کودهای قلیایی مثل نیترات کلسیم → رسوب و از بین رفتن اثر
مصرف بیش از حد → مسمومیت و توقف رشد ریشه
استفاده از پودر قدیمی (قهوه‌ای شده) → فاقد آهن دو ظرفیتی مؤثر
💡 راه‌حل: همیشه از پودر تازه، سبز روشن و مرطوب استفاده کن و در صورت لزوم با اسید سیتریک فعال‌سازی انجام بده.
🌍 پایداری محیط زیستی و اثرات سولفات آهن بر خاک
سولفات آهن برخلاف برخی کودهای شیمیایی، زیست‌تخریب‌پذیر (Biodegradable) و فاقد باقیمانده خطرناک است.
استفاده صحیح آن حتی می‌تواند میزان فلزات سنگین آزاد در خاک را کاهش دهد و زیست‌پذیری گیاهان را بهبود بخشد.
در تصفیه فاضلاب کشاورزی نیز FeSO₄ نقش مهمی در کاهش فسفات‌ها و جذب COD دارد.
📘 جمع‌بندی نهایی
